Χαλίλ Μπέη Τζαμί (Παλιά Μουσική)
Πληροφορίες:
Στο χώρο που είναι γνωστός από τον 16ο αι. ως Τέμενος Χαλίλ Μπέη και κατά τις εργασίες αποκατάστασης του νεώτερου τεμένους από το Δήμο Καβάλας διενεργήθηκε σωστική ανασκαφή από τη 12η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Καβάλας.
Aποκαλύφθηκε μία τρίκλιτη βασιλική διαστάσεων 23Χ16 μ. με ημικυκλική κόγχη στην ανατολική της πλευρά και νάρθηκα στη δυτική. Ο ναός θα πρέπει να είχε υπερώα και ξύλινη δύρριχτη στέγη. Οι τοίχοι του ήταν κατασκευασμένοι με αδρά δουλεμένους λίθους τοπικού πετρώματος, ενώ στην ανατολική αψίδα υπάρχει διαμπερής ζώνη πλινθοδομής. Ο ναός στη μορφή του αυτή μπορεί να χρονολογηθεί στα παλαιοχριστιανικά χρόνια, όταν η πόλη ονομαζόταν Νεάπολις. Στα μέσα βυζαντινά χρόνια (9ος-12ος αι.) ο ναός ανακαινίζεται και διακοσμείται με νέα δάπεδα με πολύχρωμο μαρμαροθέτημα (φωτο. 2, μαρμαροθέτημα). Στους ύστερους βυζαντινούς χρόνους (13ος-15ος αι.) στο κεντρικό κλίτος της βασιλικής διαμορφώνεται σε παρεκκλήσι, από το οποίο σώζεται μικρό τμήμα του νότιου τοιχογραφημένου τοίχου, ενώ ταυτόχρονα αναπτύσσεται και ένα πυκνό νεκροταφείο με νομισματικά ευρήματα της εποχής . Σε μία ταφή κατά μήκος του νότιου στυλοβάτη βρέθηκαν κοσμήματα υψηλής τέχνης.
Οι δύο τελευταίες φάσεις μπορούν να συσχετιστούν με σημαντικές επιγραφές που ορίζουν τόσο το αναζωογονημένο ενδιαφέρον της αυτοκρατορίας για την περιοχή, όσο και μια μεγάλη καταστροφή στα τέλη της περιόδου των Κομνηνών (τέλη 12ου αι.).
Μέτα την οριστική κατάληψη της πόλης από τους Οθωμανούς στα τέλη του 14ου αι., η θέση αυτή αποδίδεται στη μουσουλμανική λατρεία και παιδεία. Από την πρώιμη οθωμα-νική περίοδο σώζεται η βάση του μιναρέ. Στα βόρεια του τέμενους οικοδομήθηκε ένας μεντρεσές, ένα σχολείο του κορανίου. Το παλαιότερο τέμενος αντικαταστάθηκε από ένα νεώτερο των αρχών του 20ου αι. με τοιχογραφίες στον ρυθμό του Οθωμανικού ροκοκό. Το συγκρότημα στέγασε οικογένειες προσφύγων μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1923.
